UHAKIKI WA VITABU

FORM THREE BOOKS.

Click here 👉 UHAKIKI WA RIWAYA TAMTHILIYA NA MASHAIRI.

Click here 👉 UHAKIKI WA ENGLISH BOOKS

FORM TWO BOOKS

Click here 👉 UHAKIKI WA HAWA THE BUS DRIVER NA MABALA THE FORMER

__________________________________________________

TAMTHILIYA YA KILIO CHETU

MTUNZI: MEDICAL AID FOUNDATION

WACHAPISHAJI: TPH

CHAPA YA 1: 1996

UTANGULIZI

KILIO CHETU ni tamthiliya inayojaribu kuvunja ukimya uliotawala 

miongoni mwa wanajamiii katika kutatua matatizo mbali mbali 

yanayotokana na mahusiano ya kijinsia, matatizo ambayo yasipopata 

ufumbuzi thabiti yanaweza kuliangamiza taifa.

MAUDHUI :

DHAMIRA

i) ELIMU YA JINSIA

Hii ni dhamira ambayo imetawala katika tamthiliya hii ambapo 

wazazi na walezi wengi inaonesha wako tayari kuvunja ukimya uliopo 

kati yao na watoto wao na kuzungumza waziwazi juu ya mahusiano 

ya kijinsia.Baba na Mama Anna na mjomba wahusika hawa 

wamejitoa mhanga ili kuwanusuru watoto wanaoathirika na ugonjwa 

hatari wa UKIMWI kwa sababu ya kukosa elimu.

Baba na mama Anna wanapeana majukumu ya kuongea na watoto 

(baba na watoto wa kiume na mama na watoto wakike) kama uk 10 

unavyoeleza. “Baba Anna:hili ndilo nimefaulu 

mwenzenuNimekwambia,Mama Anna akae na mabinti zake”.Kwa 

upande mwingine kuna wazazi na walezi ambao wanaamini kuwa 

kuwaeleza watoto ni kuvunja mila na desturi pia ni kuwafundisha 

umalaya.Mama Suzi na baba Joti wanawasilisha kundi hili wao 

wanaamini kuwa viboko na vitisho ndio njia sahihi ya kuwafunza 

watoto tabia njema.

Matokeo ya misimamo yote miwili imeonekana bayana kwenye 

tamthiliya hii ambapo,watoto waliopata elimu mfano Anna 

wanajieleza na wana majibu sahihi kuhusu mahusiano ya jinsia 

na wale wasio na elimu mfano Joti na Suzi wanapata maradhi mfano 

Joti alipata Ugonjwa wa UKIMWI na Suzi anapata mimba.kutokana 

na hali hii elimu ya jinsia ni jambo muhimu sana kwa maisha ya 

jamii ya sasa,kuendeleza mila kuna liangamiza taifa letu 

(ii) MAPENZI KATIKA UMRI MDOGO 

Mwandishi ameonyesha jinsi vijana wanavyoshiriki mapenzi katika 

umri mdogo,jambo hili ni hatari katika maisha yao.Matokeo ya jambo 

hili ni kupata mimba za utotoni na maambukizi ya virusi vya 

UKIMWI.Msanii amewatumia wahusika Joti na Suzi kama waathirika 

na mapenzi katika umri mdogo.Aidha ameonyesha pia tabia ya vijana 

wadogo kushiriki ngono na watu waliowazidi umri,hali hii pia inazidi 

kuwaingiza kwenye hatari ya kupata magonjwa.Joti ana mahusiano 

ya kimapenzi na chausiku (mtu mzima)ambae pia ana mpenzi wake 

mpemba(uk 23).

Suala la mapenzi katika umri mdogo (kujamiiana)linachangiwa na 

kuzagaa kwa picha za X na picha za utupu zilizozagaa mitaani(kwenye 

magazeti,mitandao nk).Vijana na watoto wengi hupenda kuangalia 

vitu hivyo na kujikuta wakishawishika kufanya ngono .

(iii)MALEZI

Suala la malezi limezungumziwa katika mitazamo tofauti tofauti 

ambapo kuna wanaoamini kuwa malezi ya watoto ni kuwapiga viboko 

na kuwatisha,mwandishi amewatumia mama Suzi na baba Joti 

ambao wanaamini kuwa viboko vinaweza kuwaadabisha watoto wao,

matokeo ya mtazamo huu ni watoto kuwa na nidhamu ya woga na 

kushindwa kuyakabiri majaribu mfano Suzi anashindwa kumkatalia 

Joti kufanya ngono na matokeo yake anapata mimba 

Aidha kuna wazazi ambao wanaamini malezi bora kwa watoto ni 

kuwaelimisha na kuwapa mifano halisi ya maisha badala ya 

kuwatisha,Mjomba,baba na mama Anna wanaamini mfano huu.Anna 

ameelimishwa na kuelimika hakuna anayemdanganya mfano 

anamweleza Mwarami kuwa kwa sasa wanatakiwa kuzingatia 

masomo na si vinginevyo.

Aidha anamweleza Mwarami madhara ya ngono katika umri mdogo 

pia ni pamoja na kupata magonjwa kama kaswende,kisonono na 

UKIMWI hivyo wasiogope mimba tu kama walivyodanganyana wao 

kwa kupeana vidonge vya kuzuia mimba .

Hivyo suala la malezi litazamwe kama jukumu la jamii nzima na kila 

mwanajamii aone kuwa ana wajibu wa kushiriki malezi.

(IV) UKIMWI NA TIBA YAKE

Mpaka sasa hakuna tiba kamili ya UKIMWI ambayo imethibitishwa 

kinachotolewa mpaka sasa ni dawa za kupunguza makali ya virusi 

vya UKIMWI pamoja na magonjwa nyemelezi (ARV).Dawa hizi 

hutolewa kwenye vituo vya afya vilivyoidhinishwa na serikali au 

mamlaka husika.Pamoja na hayo kumekuwapo na matangazo kadha 

wa kadha kwenye magazeti, runinga au mabango yanayoeleza kuwepo 

kwa watu wanaodai kutibu UKIMWI, ukweli utabaki kuwa hakuna 

tiba kama mwandishi alivyoeleza (uk 34), ugonjwa huu hauna tiba 

ushahidi upo wazi kwani kadri tunavyoona watu walioupata ugonjwa 

huu, tunajua ukweli kwa hiyo matangazo yanayotolewa mengi 

hulenga kutuongezea matatizo na pengine kuleta uhasama miongoni 

mwetu.

(V) NAFASI YA MWANAMKE

katika jamii zetu za kiafrika mwanamke hutazamwa katika sura 

tofauti mathalani katika tamthiliya hii mwanamke ameonyeshwa 

katika sura tofautin kama ifuatavyo;

Mosi,malaya,mtazamo huu umethihirishwa na chausiku ambaye 

licha ya kuhusiana kimapenzi na joti alikuwa na mpenzi mwingine. 

(mpemba muuza duka).Suzi naye licha ya kuwa mwanafunzi wa shule 

ya msingi alijihusisha na uzinzi. 

Pili,Mnyonge hana sauti,mwanamke pia ameonyeshwa kama mtu 

duni na asiyefaa,asiye na sauti ya kutetea haki zake zote.Mfano 

mama joti baada ya kubaini mume wake kutokuwa mwaminifu 

anashindwa kumuuliza badala yake ananunua khanga kuwasema 

wabaya wake.

Tatu,Mlezi wa familia,mwandishi ameonyesha kuwa mwanamke ni

mtu muhimu sana katika malezi mfano,mama suzi yuko mstari wa 

mbele kumlea mwanawe suzi na kuhakikisha anafuata njia njema 

impasayo mtoto mwema. Mama Anna naye ameonyesha kumlea vema 

bintiye Anna na kumwezesha ashinde vishawishi toka kwenye jamii 

inayomzunguka.

Nne,Mwenye msimamo thabiti,mwanamke pia ameonekana kuwa 

mwenye msimamo katika maamuzi yake,Mfano Anna anapotongozwa 

na mwarami anajibu kwa ujasiri kuwa wao bado ni wanafunzi 

wazingatie masomo anasikika akisema “ya nini kukimbilia suti na 

nepi hujavaa”.

Tano,mshauri,katika tamthiliya hii mwanamke ameoneshwa kama 

mshauri bora,mfano Anna anamshauri suzi kutotoa mimba bali 

amueleze mama yake kuhusu swala hilo.

(VI) MAPENZI NA NDOA

Mwandishi ameonyesha kutokuwepo kwa uaminifu katika suala la 

mapenzi na ndoa kwa ujumla.Baba Joti ameoneshwa kuwa na 

wanawake wengi.Joti na Chausiku wana wapenzi zaidi ya mmoja hali 

inayohatarisha maisha yao hasa kipindi hiki cha ukimwi hivyo 

uaminifu ni muhimu sana katika mapenzi.

MIGOGORO

Katika tamthiliya hii kuna migogoro mbalimbali imejitokeza ambayo 

ni;

Mosi,mgogoro kati ya Suzi na mama yake,Chanzo cha mgogoro 

huu ni vidonge vya kuzuia mimba kwenye sketi yake ya shule jambo 

ambalo mama yake hakiliafiki na suuhisho ni mama suzi 

kumwadhibu Suzi.

Pili,mgogoro kati ya mama Suzi na mjomba,Chanzo cha mgogoro 

huu ni tofauti za mtazamo kuhusu elimu ya jinsia,mama Suzi 

aliamini kuwa kumwelimisha Suzi kuhusu mahusiano ya kimapenzi 

ni kumfundisha umalaya,mjomba anapingana na hilo kwa 

kumwambia mama Suzi viboko havisaidii

Tatu,mgogoro kati ya Joti na Chausiku,Chanzo cha mgogoro huu 

ni tabia ya Joti kuwa na wasichana wengi na kutumia vitu vya 

Chausiku kuwahonga wasichana wengine,suluhisho ni Chausiku 

kumkalipia joti.

Nne,mgogoro kati Mwarami na rafiki zake,(Chogo,Joti na Jumbe) 

wanamlaumu Mwarami kutochangamka na kuwa na mpenzi 

wanamwambia kama hachangamki watamtoa umemba.Kauli hiyo 

ilimfanya Mwarami amfuate Anna na kumtaka kimapenzi.

Tano,mgogoro kati ya Anna na Mwarami,Chanzo cha mgogoro 

huu ni tofauti za misimamo,Mwarami anataka Anna akubali kufanya 

ngono,Anna anakataa na kumweleza kuwa wasome kwanza mambo 

ya ngono yana muda wake.

UJUMBE

 Si busarakuchanganya mapenzi na masomo kwani kufanya 

hivyo huleta madhara(Suzi alipatamimba ,Joti alipata UKIMWI)

 Elimu ya jinsia ni haki na stahiki si halali kwa watoto 

(vijana)kuwanyima elimu hiyo kwani kufanya hivyo ni

kuwaangamiza

 Wazazi wabadilike kulingana na wakati wasing‟ang‟anie mila 

ambazo haziisaidii jamii.

 Elimu stahiki kuhusu UKIMWI itolewe kwa wanajamii wote ili 

wasihusishe UKIMWI na mambo ya kishirikina.

 Wazazi wavunje ukimya na wao bayana kuhusu mabadiliko ya 

miili yao ili iwe rahisi kushinda majaribu mbalimbali

FALSAFA 

Mwandishini anaamini kuwa kuwapa watoto elimu ya jinsia ni 

kuwafanya wajitambue na kujielewa barabara na kuepuka madhara 

ya kujiingiza kwenye ngono katika umri mdogo.Elimu ndio njia pekee 

ya kuwaepusha dhidi ya VVU/UKIMWI.

FANI

MUUNDO

Mwandishi wa tamthilia ya KILIO CHETU ametumia muundo wa moja 

kwa moja (msago),mchezo unaanza sehemu ya kwanza ambapo 

dubwana linaingia kisiwani.

 Sehemu ya pili na ya tatu tunajulisha kifo cha fausta na Suzi 

kujihusishwa katika mapenzi na kukutwa na vidonge vya 

kuzuia mimba.Na katika sehemu hii mjomba anawaeleza wazazi 

wa Suzi na Joti elimu ya jinsia kwa vijana.

 Sehemu ya nne watoto wanajihusisha ngono na wasichana 

wanaowazidi umri kama Chausiku Aidha mtoto Anna 

anaonyesha jinsi alivyopatiwa elimu kuhusu jinsia hivyo 

kushindwa vishawishi

 Sehemu ya mwisho Suzi anagundulika kuwa ana ujauzito wa 

Joti ambaye amedhihirika kuwa ana ugonjwa wa UKIMWI 

MTINDO

Mwandishi ametumia baadhi ya vipengele vya sanaa za maonyesho ya 

kiafrika.

Mfano;

 Matumizi ya nyimbo (uk 21 na 25)

 Kiongozi; tunaangamia x4

Wote;tunakwishwax2

(wanainuka huku wanaendelea na wimbo)

 Pia mwandishi anatumia mwanzo na mwisho wa hadithi ambao 

ni mwanzo wa hadithi za fasihi simuluzi mfano 

„Paukwa........pakawa

Mtambaji:niendelee nisiendelee

 Wote: endelea 

 Mwandishi pia ametumia mtindo wa monolojia pale mtambaji 

anapotoa maneno ya 

utangulizi kuhusu 

matendoyanayohusika/yanayotokea

 Pia kuna matumizi ya dayalojia yenye maneno machache lakini 

yaliyopangwa kwa ufundi na ustadi mkubwa .

MATUMIZI YA LUGHA 

Mwandishi anaonyesha ustadi mkubwa katika matumizi ya lugha 

inayofanya wasomaji watafakari kwa makini ametumia lugha nyepesi 

inayoeleweka kwa walengwa(watu wa kawaida) ambao ni watoto na 

wazazi(walezi).Lugha iliyosheheni tamathali za semi ,misemo nahau 

matumizi ya lugha za kiingereza na lughaya kiasili(kibantu)na pia 

matumizi ya taswira 

TAMATHALI ZA SEMI 

Tashbiha

 Walipukutika kama majani(UK 1)

 Miti inayoungua kama mabua(UK 6)

 Mbona unakuwa mgumu kama mpingo(uk 5)

 Unakuwa nyuma nyuma kama koti 

Sitiara

 Ndio mwisho wa kumvumilia huyu nguru anaechimba ndoa 

yangu(uk2)

 Huyu kinyago wako anakimbia nini?(uk 20)

Tashihisi

 Huyu kinyago anakimbia (uk 20)

TANAKALI ZA SAUTI 

 Wacha moyo nipute pwi pwi(uk16)

 Basi vup nikamdaka(uk 16)

Takriri

 Pigadomo ,piga domo( uk 16)

 Watu watapukutika kama majani ya kiangazi 

 Hodi hidi mwenye nyumba (uk 13)

Misemo

 Na wewe utakuwa nyuma kama koti (uk 4)

 Mtakatifu wa usoni (uk 9)

 Mapenzi ni tiba (uk 22)

 Kukimbilia suti na hali nepi hujavaa (uk 20)

 Kukausha (uk 9)

 Anadunda (Uk 8)

 Umekula wa chuya (Uk 25)

 Makapera kibao (Uk 7)

 Kujikaza kisabuni (Uk 21)

 Kushika hatamu (Uk 22)

Methali

 Wembamba wa reli treni inapita (Uk 6)

 Shukrani ya punda ni mateke 

 Asiyefundwa na mamaye hufundwa ulimwengu (Uk 30)

Nahau

 Kufa kwa kukanyaga miwaya (Uk 9)

LUGHA YA KIINGEREZA NA LUGHA YA ASILI

Kwa kiasi kidogo mwandishi anachanganya lugha ya kiingereza na 

Kiswahili kutambulisha namna ya vijana wengi wa siku hizi 

wanavyoongea kwa kuchanganya lugha. Mfano 

JOTI;Ndio umecome sio?,maneno mengine ni 

 Stori (uk 16)

 Umemba(Uk 24)

 Gest(Uk18)

 Chips(Uk16)

 Tuition(Uk 21)

 Mabuku(Uk1)

 Mwandishi ametumia lugha ya asili katika wimbo wa 

maombolezo

 Kiongozi:Jiti afitwe sanda salauyax3

 Wote:Ena,ena,ena salauya

 Kiongozi :umwana afitwe sanda x3

 Wote :ena,ena,ena salauyax3

UTEUZI WA TASWIRA

Mwandishi ametumia taswira la dubwana lililoleta balaa kisiwani (Uk 

1)mwandishi anasema kila aliyegusa wakaharisha mara nywele 

kunyonyoka na vifo vikafuataHaya ni maelezo yanayofanya msomaji 

ajenge woga na kupata picha halisi ya dubwana yaani UKIMWI

MANDHARI

Mwandishi ametumia mandhari ya mjini hii imedhihirika pale jirani 

aliposema „mie toka siku ile niwaone pale shamba sijakaa tena 

mjini,nilienda zangu shamba kupambana na nyani wala nafaka‟

Pia sinema za xzinadhihirisha mandhari ya mjini 

Jumbe:leo si ndio picha

Choggo:ndio tulisahau(Uk 7)

Pia Anna anapoimba (Uk 20)anasema‟pesa zenu,lifti zenu niache 

mie‟wimbo huo umedhihirisha mandhari ya mjini kwani lifti kwa 

wakina dada hasa wanafunzi zinapatikana mjini kuliko vijijini.

WAHUSIKA

MAMA SUZI

 Ni mhusika mkuu msaidizi 

 Mama yake suzi

 Ana msimamowa kizamani kuwa mzazi hawezi kuongea na 

mwanae maswala ya kujamiiana au elimu ya kijinsia haamini 

kuwa watoto wadogo wanaweza kujihusisha na mapenzi

Mfano Fausta alikuwa mtoto mdogo wa darasa la tano mambo hayo 

asingeyajua anaamini kuwa njia pekee ya kumfunza mtoto ni 

kumuadhibu.

SUZI

 Ni mhusika mkuu 

 Ni mtoto wa mama Suzi,

 Ni binti mdogo wa darasa la sita aliyejihusisha kimapenzi na 

Joti kinyume na matarajio ya mama yake.

 Alikutwa na vidonge vya kuzuia mimba,

 Hakupatiwa elimu ya kijinsia na wazazi wake,

 Anapata mimba kutokana na wepesi wa kushawishika

BABA JOTI

 Ni jirani yake mama Suzi bado ameshikiria ukale kwamba 

wazazi hawawezi kukaa na watoto wao kuwaeleza habari za 

ngono anaamini kuwa dawa pekee ya kuthibiti ni viboko na 

mijeledi (Uk 21)sio mwaminifu katika ndoa yake kwani ana 

mwanamke mwingine nje ya ndoa.

MAMA JOTI

 Ni mke wa baba Joti 

 Anaamini kuwa watoto wangejua makubwa kwa kutumia 

methali „wembamba wa reli treni inapita (Uk 6).

 Ndoa yake matatani kwa kuingiliwa na nyumba ndogo .anafikiri 

suluhisho la tatizo ni kununua kanga za mafumbo.

MJOMBA

 Kaka yake na mama Suzi 

 Ana uelewa mpana na upeo wa kufahamu mambo ya 

ulimwengu wa sasa ulivyo hivyo anashauri watoto wapatiwe 

elimu ya jinsia hawatajihusisha na mambo ya kujamiiana 

mhusika huyu anafaa kuigwa na jamii.

BABA ANNA

 Ni jirani yake na baba Joti 

 Pia ana upeo wa kuelewa mambo na anamwambia mkewe 

(mama Anna)akae na watoto wao na kuwaelimisha kufamya 

mapenzi katika umri mdogo.

 Anaamini wapo watoto wataelimishwa kamwe hawatajihusisha 

na kujamiiana.

JIRANI

 Ni jirani yake na baba Joti,

 Hana uhakika na vipimo vya hospitali anashauri Joti apelekwe 

kwa fundi(waganga wa jadi) kwa tiba.

 Anawakilisha watu wengi ambao hawaamini kuwa kuna 

UKIMWI na mtu akiupata ni kwamba amerogwa.

 Hafai kuigwa katika jamii.

ANNA

 Ni msichana mdogo ambaye bado ni mwanafunzi amepata 

elimu ya jinsia na wazazi wake.

 Huyu ana msimamo na maamuzi ya haraka kuhusiana na 

maswala ya kujamiiana mfano Uk21......hujui kama kuna 

madhara mengine....hujui kisonono na mengine kedekede

 Kutokana na elimu ya jinsia aliyopewa kuepukana na kushinda 

vishawishi vingi.

 Pia ni mshauri mzuri, alimshauri suzi asitoe mimba kwani ni 

hatari (uk 20)

 Anafaa kuigwa katika jamii

JOTI

 Ni mwanafunzi wa shule ya msingi anasoma darasa moja na 

Suzi,

 Ana uhusiano wa kimapenzi na wasichana wengi akiwemo 

Suzi,Chausiku,Yoranda,Gelda na sikujua ,

 Alipata UKIMWI kwa sababu wazazi wake hawakumpatia elimu 

ya jinsia yaathari za kujamiiana.

JINA LA KITABU 

Jina la kitabu KILIO CHETU linasadifu maudhui yaliyomo ndani

,mwandishi ameonyesha kilio cha watoto wakiwalaumu wazazi na 

walezi wao kwa kutowapatia elimu ya jinsia ili waweze kujikinga na 

janga hili la UKIMWI.Hiki ni kilio cha jamii nzima „wimbo huu 

unathibitisha

Kiongozo:tunaangamiax4

Watu:tunakishax2

Pia wimbo wa maombolezo kutokana na kilio chetu juu ya janga hili 

la UKIMWI hSWA WATOTO

KIONGOZI:Joti afwite sanda salauyax3

WATU:Ena ena ena salayax3.

UHAKIKI WA TAMTHILIYA YA ORODHA

Mtunzi:Steve REYNOLDS

Mchapishaji:Macmillan

Chapaya 1:2006

UTANGULIZI

ORODHA ni miongoni mwa tamthiliya ambazo zinaonyesha namna 

jamii hususani watoto na vijana wanavyoangamia kutokana na 

UKIMWI.Vijana wengi wanaangamia kwa sababu ya ukosefu wa elimu 

sahihi kuhusu UKIMWI hali hii yaweza kusababisha ongezeko la 

waathirika,Binti mdogo furaha kwa kutokujua athari za UKIMWI 

anajiingiza kwenye vitendo vya ulevi na uzinzi kama alivyoshauriwa

na rafiki yake Marry na kujikuta akipata UKIMWI mapema hivyo ni 

vyema asasi kama za dini zihusike katika kutoa elimu hiyo.

MAUDHUI

DHAMIRAKUU : MAPAMBANO DHIDI YA UKIMWI

Mwandishi wa tamthiliya hii amezungumzia kwa kina suala la 

ugonjwa wa UKIMWI haswa kwa mazingira ya vijijini,mwandishi 

amebainisha kuwa chanzo kikubwa cha maambukizi ya UKIMWI ni 

umasikinina ukosefu wa elimu sahihi kuhusu VVU/UKIMWI.Pia 

mmomonyoko wa maadili,kukosekana kwa uadilifu,

ukimya/kukosekana kwa uwazi na hata upendo wa kweli.

 Mwandishi licha ya kuzungumza mambo haya kuwa chanzo cha 

UKIMWI,ameonyesha mambo ambayo kama yatazingatiwana jamii 

inaweza kujiepusha na janga hili la UKIMWI,mambo hayo ni kama 

ngono salama,uadilifu,elimu,uamiifu,ukweli,upendo,uelewa 

na 

uwazi.Kwa ufupi ni kwamba endapo jamii itazingatia hayo UKIMWI 

utakwisha, pamoja na dhamira hiyo kuu ya mapambano dhidi ya 

UKIMWI ,dhamira nyingine ni :-

1.  KUKOSEKANA KWA ELIMU 

Ujinga humfanya mtu akose maarifa ya kupambana na 

maisha.Mwandishi wa tamthiliya hii ameonyesha kuwa ujinga na 

ukosefu wa elimu ya VVU/UKIMWI ni kikwazo cha mapambano dhidi 

ya ugonjwa huu,elimu hii itolewe kwa watu wa vijijini yaani wajue 

UKIMWI ni nini,unaenezwa vipi ,unaweza kuepukwa vipi,huduma 

kwa wagonjwa iweje na je tiba ipo?

 Mwandishi ameonyesha kuwa kwenye kijiji anachoishi binti 

Furahahajui UKIMWI ni nini,rejea na mazungumzo ya wahusika hawa;

Mwanakijiji wa kwanza :Ndio lakini kwenye ofisi ya daktari kaambiwa 

anaugonjwa wa AIDS

Mwanakijiji wa 4:hicho si kitu kizuri

Mwanakijiji wa 1:wanauita slimu kwa sababu ugonjwa wenyewe 

unakondesha

Mwanakijiji wa 3:lakini unawezaje kupata ugonjwa kama huo?

Mwanakijiji wa 1:nahisi kuna mtu kamroga pengine rafiki msichana 

mwenye wivu

Mwanakijiji wa 2:nasikia unapata kwa kugusana tu

Mwanakijiji wa 4:au hata kwa kuwa nao chumba kimoja

2 . UMASIKINI 

Umasikini ni hali ya jamii kukosa mahitaji muhimu katika tamthiliya 

hii umasikini umeonyeshwa kama sababu ya wasichana kujiingiza

kwenye vitendo vya ulevi na akina bwana Ecko ili wapate vitu vizuri 

kama vile viatu,magauni na begi.Umasikini humfanya mtu ashindwe 

kufanya maamuzi ya busara.Ili kufanikisha zoezi la kupambana na 

UKIMWI ni vema kwanza wanakijiji wakawezeshwa 

kiuchumi.Mwanandishi ameonyesha kuwa mwanakijiji akikombolewa 

kiuchumi atashiriki vema kupambana na UKIMWI.

3 . MMOMONYOKO WA MAADILI 

Mwandishi wa tamthiliya hii ameonyesha namna jamii inachangia 

maambukizi ya VVU/UKIMWI 

Mfano:furaha na Marry wanatoroka usiku na kwenda kwenye ulevi 

(baa) na hata kujihusisha katika vitendo vya uzinzi kama kauli ya 

baba yake anavyodhihirisha “anilichokuwa nafahamu....na hadi sasa 

Furaha .......ni kwamba amekuwa akitoroka nyumbani usiku wa 

manane ......kutoroka bila ruhusa .....baa .... „wanaume” “wewe”..... 

“Malaya”....asiye na shukrani‟‟

Mmomonyoko wa maadili pia umedhihirishwa kwa watu wazima 

ambao wamekabidhiwa majukumu muhimu katika jamii kama Padri 

James ni miongoni mwa watu waliopoteza mwelekeo na kujiingiza 

katika uzinzi na waumini wakeHoja hii imedhihirishwa na padri 

James mwenyewe anasema “Furaha alikuja kama alivyoagizwa na 

.....ee.....Ekaristi takatifuilipatikana,lazima uelewi jinsi ilivyo vigumu 

kwa mtu wa hadhi yangu na wadhifu wangu.......?

 Kwa ufupi ni kwamba bwana Ecko,Juma,Kitunda na Padri James 

niwatu waliotakiwa kuwasaidia wakina Marry na Furaha kufuata 

mwenendo mwema kwa kuwa kiumri walistahili kuwa baba zao lakini 

ndio wana uhusiano wa kimapenzi 

4 . MAPENZI

 Mapenzi kwenye tamthiliya hii yameonyeshwa kwa namna mbili; 

Kwanza,mapenzi ya ulaghai baina ya wanandoa na wanajamii kwa 

ujumla.Mapenzi haya ni yamekwamisha mapambano na mafanikio 

dhidi ya UKIMWI .

Pili,mapenzi ya ulahai baina ya wanandoa ambapo Bwana Ecko si 

mwaminifu katika ndoa yake na wanawake wengine wa kijiji chao 

wana wanaume wengi hali hii inaweka kijiji chao katika hatari ya 

maambukizi ya VVU/UKIMWI

Juhudi ya kutafuta barua ya orodha ziliwafanya Padri James na 

wenzake ni ishara ya hofu ya kutambulika kuwa ni waathirika wa 

UKIMWI kwa sababu walikuwa uhusiano wa kimapenzi na Furaha.

5. SUALA LA UWAZI NA UKWELI.

Katika mapambano dhidi ya UKIMWI suala la uwazi ni muhimu sana 

katika tamthiliya hii.Furaha baada ya kutambua ana maambukizi ya 

UKIMWI aliamua kuandika barua ya ORODHA kuwataadharisha 

wanakijiji kuhusu UKIMWI 

 Furaha alimwambia mpenzi wake Salim kuwa ana UKIMWI “nina 

UKIMWI salim‟‟ zaidi ya hayo,Furaha katika barua yake alitaja mambo 

ambayo aliamini wanakijiji wakizingatia wataepuka maambukizi ya 

UKIMWI

Mama Furaha nae alijua bayana sababu ya kifo cha mwanae Furaha 

kuwa ni UKIMWI.Mama huyu alitambua kuwa ukweli na uwazi ni 

silaha madhubuti katika mapambano dhidi ya VVU/UKIMWI.

6. UKOSEFU WA HUDUMA ZA AFYA 

Katika tamthiliya hii mwandishi ameonyesha kuwa ukosefu wa 

huduma za afya unachangia kwa kiasi kikubwa katika kupoteza 

maisha ya watu,katika kijiji cha akina Furaha hakukua na huduma 

za afya ndio maana ililazimu daktari wa Furaha achukue vipimo na 

kupeleka mjini ambako ndipo huduma hizo zinapatikana ili kubaini 

tatizo lililokuwa linamsumbua Furaha

 Maisha ya waathirika kama Furaha yalihitaji huduma za afya ziwe 

bora na karibu na makazi yao.Huduma hizo zitawasaidia kuwapa 

elimu ya magonjwa kama Malaria pamoja na kifua kikuu 

 Pia upatikanaji wa huduma za afya husaidia kuwashirikisha 

wananchi dhidi ya maambukizi ya virusi vya UKIMWI 

Mwandishi wa tamthiliya hii ameonyesha kuwa suala la ukosefu wa 

huduma za afya linachangia suala la unyanyapaa kwa wagonjwa wa 

UKIMWI kuongezeka siku hadi siku na hivyo kuwafanya watu 

walioathirika wasiwe tayari kujitangaza.

7. TIBA YA UKIMWI 

Mwandishi wa tamthiliya hii ameonyesha kuwa mpaka sasa hakuna 

tiba ya kitaalamu ambayo inapatikana,kutokana na hali hiyo watu 

wengi wamekuwa wakizua tiba mbalimbali mfano imedaiwa kuwa mtu 

mwenye virusi vya UKIMWI akifanya mapenzi na mtu mwenye bikira 

hupona kama ilivyoeleza Bwana Ecko

 Ukweli ni kwamba hakuna tiba ya ugonjwa wa UKIMWI 

kinachotolewa kwa sasa ni dawa za kupunguza makali ya virusi hivyo 

na si kutibu 

 Kwa mantiki hiyo ni busara kwa jamii kuhakikisha kwamba 

inaepuka njia zote ambazo zinaweza kusababisha maambukizi ya 

virusi vya UKIMWI.

 MIGOGORO.

Ni hali ya kutoelewana baina ya pande mbili au zaidi zenye mitazamo 

tofauti.Katika tamthiliya hii kuna migogoro mbalimbali kama 

ifuatavyo;

Mosi,Mgogoro kati ya mama Furaha na Padri James,chanzo cha 

mgogoro ni Padri James kupinga mama Furaha asisome Orodha hiyo, 

suluhisho ni mama furaha anamwonyesha kuwa Padri hana cha 

kuficha hivyo aliisoma hiyo barua kwa nguvu

Pili,Mgogoro kati ya Furaha na dada mdogo katika harakati za

kutoroka usiku kwenda baa,dada mdogo hapendezwi na tabia hiyo na

suluhisho ni dada mdogo kumtisha kwenda kusema kwa mama yao 

Tatu,Mgogoro kati ya baba na Furaha kuhusu kutoroka bila 

ruhusa ya wazazi na pia kujihusisha na ulevi na umalaya,suluhisho 

la tatizo hilo ni baba kumpiga mwanae na kumwonya kwa maneno 

makali 

Nne,Mgogoro kati ya mama Furaha na Salim kuhusu 

orodha,Salim kutokukubaliana na mama Furaha na kulazimika 

kuipora orodha na kuichana vipande,suluhisho ni mama Furaha 

kumkumbusha fadhila za Furaha kwa Salim na kuamua kusoma 

karatasi iliyobaki na kuokota vipande vile kuviunganisha na kuisoma 

orodha.

 UJUMBE

Mwandishi wa tamthiliya hii anatoa ujumbe kwamba;

 Elimu ni silaha muhimu katika mapambano dhidi ya UKIMWI 

 Umasikini na ulevi ni vyanzo vingine vya ongezeko la 

maambukuzi mapya ya VVU/UKIMWI 

 Asiyesikia la mkuu huvunjika guu,Furaha hakusikia maonyo ya 

wazazi wake akapata UKIMWI 

 Tamaa mbele mauti nyuma,vijana wengi wanaendekeza tamaa 

za fedha au vitu matokeo yake ni kupata matatizo mfano 

Furaha alipata UKIMWI 

 Umdhaniaye ndiye kumbe siye,Furaha alikuwa anamwamini 

Padri James kama mlezi wa kiroho matokeo yake akamwingiza 

kwenye uzinzi 

 Uadilifu,upendo,uaminifu,uwajibikaji na matumizi ya 

kinga(kondomu)ni baadhi ya mambo yanayoweza kutuepusha 

na UKIMWI.

FALSAFA 

Mwandishi anaamini kuwa mapambano dhidi ya UKIMWI ni jukumu 

la watu wote hivyo uadilifu ,uwajibikaji ,upendo,uaminifu ni nyenzo 

bora katika mapambano hayo.

KUFAULU NA KUTOFAULU KWA MWANDISHI

Kimaudhui,Mwandishi amefaulu kufikisha ujumbe wake kwa 

walegwa.Mwandishi ameweza kujadili vyema tatizo la UKIMWI kwa 

kutumia mazingira ya kijijini 

Mwandishi ameeleza wasiwasi wake kuhusu uelewa wa watu waishio 

kijijini kuhusu ugonjwa waUKIMWI lakini pia ameweza kueleza 

mambo ya msingi ya kuzingatia katika mapambano kwa kutumia 

mbinu ya waraka(baruaya orodha yenye mambo hayo muhimu ya 

kuzingatia).Barua ile imetumika kama wosia unasomwa siku ya 

mazishi siku yenye huzuni na hofu miongoni mwa watu ili kuleta 

athari za uoga kuhusu UKIMWI 

Mwandishi ametumia wahusika wachache ambao hawamchanganyi 

msomaji.Wahusika wa rika na jinsia mbalimbali wametumika 

kuwasilisha mawazo ya watu mbalimbali kuhusu UKIMWI kutokana 

na uzito wa tatizo linalojadiliwa mwandishi amefaulu kutumia lugha 

inayoeleweka kwa urahisi iliyojaa ucheshi tamathali za semi na 

mbinu mbalimbali za kisanaa 

Vilevile mwandishi amekuwa makini kujadii utamaduni wa jamii 

husika kwa kutumia tafsida kulinda miiko ya utamaduni wetu katika 

kutumia lugha

Pia mwandishi amefaulu kupangilia matatizo kutokana na ukubwa 

wa tukio linalozungumziwa,mwandishi anaanza na msiba kuwa 

jambo lililopo mbele yetu ni msiba wa jamii na anamaliza na sehemu 

ya mwisho kwa msiba kuonyesha msisitizo wa dhamira kuu

Kwa ujumla mwandishi amefaulu kwa kimaudhui kufikisha ujumbe 

kama ilivyokusudiwa kwa jamii.

KUTOFAULU KWA MWANDISHI 

Mwandishi ameshindwa kuelewa njia mbalimbali zinazoeneza 

UKIMWI toka mwanzo hadi mwisho wa kitabu mwandishi 

ameonyesha njia moja tu ambayo ni kufanya mapenzi yasiyo salama 

Hii ni muhimu ili kupunguza unyanyapaa.

Mwandishi ameshindwa kugawa kitabu katika maonyesho mbalimbali 

kitabu kizima kina onyesho moja lenye sehemu ishirini,mwandishi 

angeweza kuweka shemu katika maonyesho matatu.Hiii ingeweza 

kufuatilia matukio kwa urahisi zaidi kuliko ilivyo sasa.

FANI

Mwandishi amewagawa wahusika katika makundi mawili yaani 

wahusika wakuu na wahusika wasaidizi.

A. WAHUSIKA WAKUU 

 Mhusika mkuu katika tamthiliya hii ni Furaha,

 Msichana aliehitimu darasa la saba,

 Furaha alijihusisha katika mambo ya uzinzi akiwa na umri 

mdogo 

 Furaha hakuwa mtiifu kwa wazazi wake kwani licha ya 

kukatazwa tabia ya utoro wa usiku na ulevi hakuacha tabia 

hiyo bali aliendelea mpaka alipopata maambukizi ya VVU

 Hakuwa mwaminifu kwa mpenzi wake Salim,alikuwa muongo 

kwani alimdanganya Salim hana mwanaume mwingine zaidi 

yake,

 Alijihusisha kimapenzi na watu waliomzidi umri ambao sawa na 

baba yake mfano bwana Ecko na Padri James

 Alikuwa na tama ya pesa na vitu ,alidanganyika kirahisi mfano 

Marry alimdanganya kuwa mwema kwa akina bwana Ecko.

 Si mwaminifu,

 Muwazi,

 Mwenye upendo yuko mstari wa mbele kupambana

 naVVU/UKIMWI.

B. WAHUSIKA WASAIDIZI.

Mama Furaha 

 Ni mama mzazi wa Furaha

 Ni mchapakazi 

 Ni mpole 

 Ni mama mwenye upendo 

 Mkweli

 Ni muwazi 

 Ana msimamo 

 Anafaa kuigwa na jamii kwani ni mama aliyeejishughulisha

katika ulezi wa watoto na familia nzima.

Baba Furaha 

 Ni baba mzazi wa Furaha 

 Ni mkali 

 Ana upendo 

 Ana lugha kali kwa wanae.

Marry 

 Ni msichana 

 Ni rafiki yake Furaha 

 Ni Malaya 

 Mlevi 

 Hafai kuigwa na jamii .

Bwana Ecko 

 Ni mwanaume mtu mzima 

 Ni mfanya biashara 

 Ni mlevi 

 Hafai kuigwa na jamii,sio mwadilifu katika ndoa yake,ni 

mwathirika wa UKIMWI.

Bwana Juma 

 Ni mwanaume mtu mzima 

 Ni rafiki yake na bwana Ecko 

 Ni mzinzi

 Ni mtu mwenye tama 

 Ana lugha chafu hafai 

 Hafai kuigwa na jamii.

Kitunda

 Ni kijana wa mtaani 

 Ni rafiki yake na Furaha 

 Ni msanii 

 Sio mwadilifu 

 Sio muwazi 

 Sio mkweli 

 Anaweza kuwa mwathirika wa UKIMWI japokuwa alitumia 

kondomu baadhi ya siku alizokutana na Furaha.

MTINDO 

Mwandishi wa tamthiliya hii ametumia mitindo mbalimbali katika 

kazi yake mfano matumizi ya majibizano (dayaloji)Mtindo huo 

huruhusu wahusika wake kuzungumza kwa kujibizana mfano 

mazungumzo kati ya Furaha na Kitunda 

Furaha:kuvuta nini lako........(anarudi nyuma)

Kitunda:Mezea mtoto lazima ujifunze lugha za mitaani.

MUUNDO

Mwandishi wa tamthiliya hii ametumia mtindo wa onyesho ambao 

sehemu hizo zipo kwenye makundi matatu ambayo yamejipambanua 

kutokana na matukio mfano sehemu 1-2 ni mazishi ya Furaha 

ikihusisha kuugua na kifo chake ,sehemu ya 17-20 ni mwendelezo wa 

mazishi ya Furaha ikiwemo mchakato wa kutafuta barua ya furaha 

(orodha)mchakato unaofanywa a Bwana Ecko,Padri James na Salim 

na mwiso wa mazishi ulioamatana na kusomwa barua ya orodha

 

MANDHARI 

Mwandishi ametumia mandhari ya kijijini.Hii inawakilisha vijiji 

mbalimbali hapa Tanzania na Bara la Afrika kwa ujumla ,mahala 

ambapo elimu kuhusu UKIMWI haijaeleweka vema au hakuna kabisa 

pia huduma za afya kama hospitali hakuna kabisa.

MATUMIZI YA LUGHA 

Lugha iliyotumika ni ya kawaida inaeleweka na inazingatia maadili ya 

kitanzania na kueleweka vema kwa walengwa na kwa kiasi fulani 

tamathali za semi na mbinu nyingine za kisanaa.

 

Misemo/Nahau 

Misemo iliyotumika kwenye tamthiliya hii ni kama ifuatavyo ,

 “Shuga dadi”mwandishi akiwa anamaanisha wanaume wenye 

umri mkubwa wanaopenda kutembea na wasichana wadogo 

umri sawa na binti zao 

 “mshamba “mtu ambae hajui mambo ya mjini au mambo ya 

kileo 

 “furaha anavuna mbegu ya kifo aliyoipanda”kuvuna ni 

msemo unaomaanisha kupata kitu kutokana na matenyo au 

maandalizi ,msemo huu ni sawa na “utavuna ulichopanda”

 MISIMU 

Mwandishi ameweza kutumia lugha ya misimu ili kuweza 

kumtambulisha muhusika ,misimu iliyotumika ni ile ya mitaani au ya 

vijana kutoka kijiweni ,lugha hii tunaweza kuona ikitumika katika 

mazungumzo kati ya Kitunda na Furaha mfano mshikaji,mchizi 

,bomba ,poa majani,nitakulinda ,mwanangu ,kuvinjari haya ni baadhi 

ya maneno yanayotumika mitaani hususani maneno haya hutumika 

na vijana wa kijiweni katika mji 

Maana ya maneno hayo 

Mshikaji-rafiki/jamaa

Bomba mchizi –sawa rafiki/ndugu 

Poa-vizuri /sawa 

Ganja,majani-bangi 

Nitakilinda-nitakusaidia 

Mwanangu-mtu wa karibu/rafiki yangu

Kuvinjari-kuzunguka/kutalii.

TAMATHALI ZA SEMI 

Mfano ....yeye ni kama punda wa kijiji tamathalii hii ilitumiwa 

kumfananisha Furaha na punda wa kijiji ambae kila mwaname 

anampenda ,ilitokana na tabia ya Furaha kuwa uhusiano wa 

kimapenzi na wanaume mbalimbali 

Pia Kitunda anafananisha jiji la Dar-es salam sawa na jiji la New york 

anasema....kisura sawa na jiji la New york 

Pia mwandishi anapoonyesha namna vipande vya karatasi 

vilipoanguka baada ya barua ya orodha kuchanwa na Salim 

anasema.....vipande vikaanguka kama theruji

 SITIARI 

Tamthiliya hii imetumiwa na baba Furaha anapofananisha watoto 

wake ma mbu wanyonyao damu wasioweza kujitegemea anasema 

“nyie mbu wadogo”.

 KIJEMBE

Mwandishi ametumia kejeli kati ya Marry na bwana Juma anasema 

Marry:nielezewewe ni mzee wa kutosha kuwa baba angu

 

 TAFSIDA 

Pia mwandishi ametumia tafsida ili kupunguza ukali wa maneno 

aliyoyatumia 

Mfano :Bwana Ecko:Juma hebu mwangalie yule msichana 

anavyotingisha kile alichopewa na mama yake 

Bwana Juma:kama ulivyofanya wewe mishikaki yangu midogo 

Tamathali hiyo(tafsida)imetumiwa badala ya kutaja sehemu zake za 

siri anazozizungumzia.

 TASWIRA

Mwandisha pia ametumia lugha ya picha(taswira)

Mfano,karibu nitakufa njaa hali nyie mbu wadogo mnainyonya damu 

yangu yote,mbu ni taswira inayoonyesha hali ya utegemezi.

JINA LA KITABU 

Kitabu hiki kinaitwa ORODHA (The list)neno lenye maana la 

mfuatano au mfululizo wa vitabu au mambo.Kitabu hiki kinaonyesha 

orodha zifuatazo

Mosi,Orodha ambayo Furaha alibainisha mambo ambayo 

yalisababisha kifo chake.mfano;ngono zembe,ukosefu wa 

elimu,kukosekana kwa uaminifu,umasikini.

Pili,kuna orodha ambayo ina mambo ambayo jamii inapazwa 

kujazingatia ili waepuke UKIMWI ambayo ni ngono 

salama,uadilifu,uaminifu,elimu sahihi kuhusuVVU?UKIMWI 

Mwisho,orodha inadhihirika kwa kuitafuta orodha iliyoandikwa na 

kuachwa na furaha ili isomwe kwenye mazishi yake.

NGOSWE -PENZI KITOVU CHA UZEMBE

MTUNZI: EDWINI SEMZABA

MCHAPISHAJI:THE GENERAL BOOKSELLERS LTD 

CHAPA YA 1-1988.

UTANGULIZI 

Ngoswe-penzi Kitvu cha Uzembe inaonyesha namna jamii inapaswa 

kushiriki mipango mbalimbali ikiwepo ya kisiasa kiuchumi na 

kiutamaduni.Mafanikio ya mipango hiyo inategemea na kujulikana 

kwa idadi ya watu utayari,uelewa wa watu hao kuhusu mipango 

husika 

Tamthiliya hii inaonyeshakazi ya kuhesabu watu ilivyokwama kijijini 

kwa mzee mitomingi ngengemkeni kutokana na uzembe wa afisa wa 

kuhesabu sensa Ngoswe.

DHAMIRA

1. MAPENZI 

Mwandishi Edwin semzabaameonyesha jinsi mapenzi yalivyo kitovu 

cha uzembe,wahusika Ngoswe na Mazoea wametumiwa na mwandishi 

kufafanua dhamira hii 

Ngoswe baada ya kufika kwa mzee Mitomingi anashindwa kuitawala 

nafsi yake mara anapomuona Mazoea,Ngoswe aliamua kuanzisha 

uhusiano wa kimapenzi na Mazoea hali iliyomfanya ashindwe 

kuimudu kazi yake na mapenzi kwa wakati mmoja.

Ngoswe anamtorosha Mazoea kitendo hiki kinamuudhi balozi 

Mitomingi Ngengemkeni (baba mzazi wa mazoea)na kuamua kuchoma 

moto karatasi muhimu za serikali.Ngoswe anaonekani ni mzembe kwa 

kuwa alishindwa kutofautisha kazi na mapenzi kama msomi (afisa wa

sensa )alitakiwa ajue umuhimu wa kazi iliyompeleka kijijini.

2. ULEVI NA ADHARI ZAKE 

Katika tamthiliya ya ngoswe penzi kitovu cha uzembe mwandishi 

anaonyesha namna ulevi ulivyoleta madhara,mfano kuchelewesha 

kazi.Wahusika Mitomingi na Ngoswe wanashindwa kukamilisha kazi 

kwa vile wahusika (wahesabiwa)wapo kwenye Pombe kama maneno 

haya yanavyothibitisha;

Mitomingi:Haya ni matatizo yote hii shauri ya pombe nadhani yupo 

kilabuni

Ngoswe :hawezi kwenda kuitwa?

Mitomongi:haitosaidia mkewe tu hana habari ya kuhesabiwa sembuse 

hao wengine kwa leo haitowezekana 

Licha ya kuchelewesha kazi ulevi huaribu kazi.Mfano:ngoswe 

anaunguza karatasi za sensa baada ya kulewa pombe ya mnazi.

3. ELIMU 

Elimu ni chombo cha ukombozi kama itatumiwa vizuri

ipaswavyo,mwandishi wa tamthiliya hii amemuonyesha kijana Ngoswe 

(msanii)alivyoshindwa kutumia elimu yake hususani katika kujua 

namna ambavyo maisha ya mjini yanavyotofautiana na maisha ya 

kijijini,Ngoswe anajikuta akiharibu kazi yake kwa kukosa maarifa.

Mwandishi ameonyesha elimu katika familia ya mito mingi haikupewa 

thamani yoyote ile wananchi wengi hawakuwa na elimu kwa kisingizio 

cha shule kuwa mbali,ukosefu wa elimu ulichangia ukosekanaji wa 

huduma muhimu kama vile hospitali ,miundo mbinu na maji ili 

kupata maendeleo,suala la elimu lazima litiliwe maanani watu 

wakieleweshwa wataweza kujua wajibu wao :-

Mfano:kujali kazi na kuacha ulevi “kutumia vema hospitali badala ya 

kutegemea mitishamba.

4. UCHAWI NA USHIRIKINA 

Mwandishi wa tamthiliya hii ameonyesha jinsi watu wengi ndani ya 

jamii walivyo na imani juu ya uchawi,wanajamii hawa wameweka 

vikwazo kuhusu sensa wakiamini kuwa mtu anayewahesabu wenzake 

ni mchawi 

Mfano:mama anasema mchawi ndiyo huhesabu watoto wa wenzake ili 

awaroge sasa wewe ni mchawi?hata kama si mchawi siwezi kukubali 

unihesabu maana sijui nia yako kama ni mbaya au nzuri.Imani hizo 

ni za kishirikina zinachangia kukwama kwa zoezi la sensa pia 

maendeleo kwa ujumla kuwachini,watu wakiugua hawapelekwi 

hospitali badala yake wanapelekwa kwa mganga wa kienyeji 

wakidhani kuwa amerogwa.

5. NAFASI YA MWANAMKE 

 Katika tamthiliya hii mwanamke ametazamwa katika mitizamo 

tofauti kama ifuatavyo;

 Mwanamke amechorwa kama chombo cha 

starehe,mwandishiamemuonyesha mzee mitomingi kuwa na 

wake wengi (mitala)bila kuoyesha bayana kazi zao.

 Mwanamke amechorwa kama mtu asiye na sauti 

mfano:Mazoea na mama yake hawakushirikishwa katikamipango ya 

kutaka kuolewa mazoea kwa vile walionekana hawana mchango 

wowote katika maamuzi hayo 

 Mwanamke amechorwa kama mlezi,

katika tamthiliya hii inamchora mwanamke kama mtu mwenye 

majukumu ya malezi ya watoto,baada ya Mazoea kuwa na mahusiano 

na Ngoswe mzee Mitomingi anamlaumu mama yake Mazoea kuwa 

hakuona dalili ya mahusiano ya kimapenzi kwa kuwa ni jukumu la 

mama kumwangalia binti yake.

5. NDOA NA MALEZI 

Mwandishi wa tamthiliya hii ameonyesha suala la ndoa ni sualala 

hiyari na si kufuata matakwa ya wazazi,Mazoea alichaguliwa 

mchumba na wazazi wake (baba yake)hali iliyomfanya kutoroka na 

ngoswe 

Hali kadhalika katika tamthiliya hii wanaume wengi wana mke zaidi 

ya mmoja hali hii inapelekea familia kuwa kubwa na kushindwa 

kuzitunza.

Mfano:Mzee Mitomingi ana wake wawili ambao ni mama Mazoea na

mama Mainda,wazazi hawa wanatofautiana katika malezi hasa kwa 

Mazoea hali iliyopelekea kuwa na tabia mbaya.

Kwa upande mwingine ndoa zenye mke zaidi ya mmoja haziwi na 

upendo ndani ya familia hivyo kuwa kikwazo kwenye malezi.

6.UVIVU NA ATHARI ZAKE

Wanakijiji wa Ngengemkeni mitomingi wengi ni wavivu muda mwingi 

wanautumia kwenye ulevi na uvuvi,unawafanya wakose huduma 

muhimu kama shule,barabara na hospitali huduma hizi 

zingepatikana kama wananchi wenyewe wanajitolea.

Siku zote wavivu wanatafuta visingizio,vifo vingine vinatokea sababu 

ya uzembe na uvivu kisha sababu hutafutwa.

Mfano:wanawake wawili walidai mume wao amerogwa ili hali wenyewe 

hawakumpeleka hospitali.

 

MIGOGORO 

Ni hali ya kutoelewana baina ya pande mbili zenye mitazamo tofauti 

Katika tamthilia ya Ngoswe penzi kitovu cha uzembe kuna migogoro 

mingi ambayo imeweza kujitokeza kama ilivyoonyeshwa na 

mwandishi 

 Mgogoro kati ya Ngoswe na wazazi wa Mazoea chanzo cha 

mgogoro huu umetokana na Ngoswe kumtorosha 

Mazoea,suluhisho wazazi kumfukuza Ngoswe na Mazoea 

kuchoma karatasi na kumwadhibu Mazoea 

 Mgogoro kati ya Mazoea na wazazi wake,chanzo cha mgogoro 

huu ni baada ya Mazoea kutoroka na Ngoswe ili hali Mazoea 

tayari ana mchumba wake,suluhisho ni mitomingi kumchapa 

mazoea na kuchoma karatasi za sensa.

 Mgogoro kati ya Ngoswe na serikali,chanzo cha mgogoro huu ni

Ngoswe kuharibu kazi ya sensa na hivyo kusababishia serikali 

ishindwe kupanga mipango ya maendeleo,suluhisho 

halijapatikana hadi mwisho.

UJUMBE 

 Si jambo zuri kuchanganya suala la kazi na starehe au 

mapenzi,wakati wa kazi uwe wa kazi na wakati wa starehe uwe 

wa starehe 

 Wavulana wanaovuruga wasichana siku moja watakamatwa na 

wasichana wenyewe wanapewa tahadhali wasiwe na maamuzi 

bila kufikilia.

 Elimu ni kitu cha muhimu sana katika jamii na jamii isipokuwa 

na watu walioelimika hawawezi kuwa na maendeleo maana ili 

tuwe na maendeleo tunatakiwa tutupilie mbali ulevi na uvivu 

katika jamii yoyote 

 uchawi na ushirikina ni kikwazo kikubwa katika maendeleo.

FALSAFA

Mwandishi anaamini kuwa ni rahisi jamii kuingia kwenye matatizo 

kama itachanganya mambo mengi kwa wakati mmoja hivyo 

ikumbukwe kuwa kila jambo na wakati wake.

FANI 

Vipengele vya fani katika kazi ya fasihi ni muundo ,mtindo,madhari 

,wahusika na matumizi ya lugha.

MUUNDO

Muundo uliotumika katika tamthiliya ni wamuundo wa moja kwa 

moja ambapo kazi nzima ipo katika sehemu tano ambazo mwandishi 

amezipa majina ya kitwasira kulingana na ukubwa wa tatizo 

linalozungumziwa ,yaani ameonyesha kuingia kwa Ngoswe kijijini 

mazingira yanayoashiria hali ngumu ya maisha(kijito)Mo

 Sehemu ya pili inaonyesha kazi ya kuhesabu watu imeanza na 

watu hawana utayari na uelewa juu ya sensa (vijito)

 Sehemu ya tatu inaonyesha Ngoswe ameanza kujihusisha na 

mapenzi na ulevi,ambavyo ni viashiria vya kuharibu kazi yake

(mto)

 Sehemu ya nne inaonyesha kazi aliyopewa Ngoswe tayari 

imekosa mwelekeo,Ngoswe amebobea kwenye mapenzi na ulevi, 

karatasi zinachomwa moto baada ya kumtorosha Mazoea (jito)

 Sehemu ya tano inaonyesha serikali ikimuhukumu Ngoswe juu 

ya takwimu zilizoungua moto na Ngoswe asingizia kuwa kijijini 

kuna shida ya kuhesabu kwani nyumba zimejitenga na watu 

wenyewe kutoelewa (baharini).

MTINDO 

Mtindo uliotumika ni wa kidayalojia ambapo wahusika wake 

wanazungumza kwa kujibizana

Pia kuna matumizi ya nafsi zote tatu na nafsi hizo zimetumika katika 

sehemu mbalimbali.Mfano sehemu ya tano kwa matumizi ya nafsi ya 

kwanza pale Ngoswe anapoulizwa na serikali kuhusu takwimu 

akajibu “usemi sinao”

MANDHARI 

Kitabu hiki kimejengwa katika mandhari ya kijijini,hii inadhihirishwa 

na ukosefu wa huduma muhimu kama vile shule hospitali na miundo 

mbinu 

Tabia za wahusika pia zinaonyesha mandhari ya kijijini mfano,ulevi 

wa pombe za mnazi,watu kutojali elimu,kun‟gan‟gania mila zilizopitwa 

na wakati.

MATUMIZI YA LUGHA 

Mwandishi ametumia lugha nyepesi na yenye kueleweka pia 

mwandishi ametumia tamathali za semi,misemo na mbinu nyingi za 

kisanaa.

Tamathali za semi 

Hizi ni semi au kauli zitumiwazo na mwandishi katika kazi ya fasihi ili 

kuongeza ladha katika kazi husika.

Tashibiha

Ni tamathali ilinganishayo vitu viwili au zaidi kwa kutumia 

viunganishi kama mithili ya ,kama,mfano wa 

Mfano,Ngoswe anaposhangaa ardhi ya kijijini kwa balozi Mitomingi 

anasema

 Udongo mwekundu kama ugoro wa sabiani

 Tazama suruali yake kama kengele ya bomani 

 Nikitoka hapa najitupa kitandani kama gogo.

Tafsida

Ni tamathali itumiwayo kupunguza ukali wa maneno 

mfano Mainda anasema labda anajisaidia(Uk 21).

 

Takriri

ni tamathali inayorudiarudia neno ili kuweka mkazo juu ya kile 

kinachosemwa 

Mfano; karibu,karibu(pale Ngoswe alipokuwa akikaribishwa).

Mdokezo

Ni tamathali ambayo hueleza jambo kwa kukatakata maelezo

Mfano Mazoea anasema sijui......sijui......siwezi namwogopa baba (Uk 

22)

Tanakali za sauti.

Ni tamathali inayoiga mlio wa vitu 

mfano Ngoswe alishindwa kujizuia akacheka ha ha ha ha 

Methali 

Ngoswe anamwambia Mazoea 

 “Penye nia pana njia” (uk 22)

Misemo 

 Hebu keti tutupe mawe pangoni 

 Kupeleka chakula ndio unafanya makambi 

Taswira/Jazanda

Taswira mbalimbali zimetumiwa na mwandishi katika tamthiliya hii. 

Msanii ametumia taswira ya mtu kwa kuhusisha na matukio ya 

wahusika.Mwandishi analinganisha mwanzo wa mchezo ni kijito ni 

mto mdogo sana hivyo maelezo ya sehemu hii yanategemewa kuwa 

madogo sana 

 Sehemu inayofuata ya vijito,sehemu ya vijito inaonyesha kuwa 

masuala yanashughulikiwa na kujadiliwa hapa yanaongeza 

uzito ingawa sio mazito sana 

 sehemu ya mto inaonyesha ukubwa wa shughuli ya Ngoswe 

yuko kazini (yuko mtoni)tayari yupo ndani ya jukwaa bila shaka 

maji ya mto ni mengi (matatizo mengi)na hivyo yeyote 

atakayeingia mtoni yampasa awe mwangalifu 

 sehemu ya jito inaashiria kuna hatari, kuna matatizo mengi,

katika jito kulivika si kazi rahisi hatimaye tunaonyeshwa 

Ngoswe amezama baharini ambapo kuzama kwa Ngoswe ni 

baada ya makaratasi kuchomwa moto.

WAHUSIKA 

Wahusika ni watu walioshiriki katika mchezo au tamthiliya husika.

Mwandishi amegawa wahusika katika makundi mawili yaani mhusika 

mkuu na wahusika wasaidizi.

MHUSIKA MKUU 

NGOSWE 

Ni msomi anayependa kazi ya kuhesabu watu lakini kutokana na 

tamaa ya mwili wake anaharibu kazi baada ya takwimu zote 

kuchomwa moto na Mitomingi kutokana na kitendo cha kujaribu 

kumtorosha mazoea .

WAHUSIKA WADOGO 

Mazoea 

 Msichana mwenye umri wa miaka 18-20

 Ni mtoto wa balozi (Mitimingi)

 Anawakilisha wanawake wasio na msimamo katika mapenzi.

Ngengemkeni mitomingi 

 Huyu ni balozi

 Baba yake Mazoea 

 Anachoma karatasi za takwimu kutokana na Ngoswe kutaka 

kumtorosha Mazoea 

 Ni mzee aliyeshikilia ukale na anapenda ndoa za mitara.

JINA LA KITABU 

Ngoswe penzi kitovu cha uzembe jina hilo la kitabu linasadifu 

yaliyomo ndani ya kitabu ,kwani msanii kwa kiasi kikubwa amejaribu 

kujadili na kuonyesha matatizo yanayoikumba jamii katika shughuli 

za kijamii,matatizo hayo ni kama uchawi ulevi uzembe na dhana

nyingine potofu.

KUFAULU NA KUTOFAULU KWA MWANDISHI 

Mwandishi katika tamthiliya hii amefeli kwa kuwa ameonyesha 

matatizo yaliyomo katika jamii bila kuonyesha mbinu mbadala ya 

kuyatatua.

UHAKIKI WA RIWAYA YA TAKADINI 

Mwandishi :BEN HANSON 

Mchapishaji :Mathews bookstore

UTANGULIZI 

TAKADINI ni riwaya inayoeleza maisha ya jamii za kiafrika na 

tamaduni zake.Riwaya hii inaeleza namna jamii nyingi za kiafrika 

zinavyowakandamiza na kuwanyanyasa watu wenye ulemavu 

kutokana na mila potofu.Katika riwaya hii mwandishi amemtumia 

kijana Takadini aliyezaliwa sope alivyowakilisha waathirika wa mila 

hizo potofu.

MAUDHUI

DHAMIRA KUU ;UKOMBOZI 

Mwandishi ameeleza kuwa ili tuweze kupata ukombozi wa kweli na 

kujenga jamii mpya tunapaswa kuachana na mila potofu na 

kukomboka kifikra na kiutamaduni.Miongoni mwa mila hizo ni 

mauaji kwa watu wenye ulemavu.Takadini alizaliwa sope aliamriwa 

auawe siku ya pili tu toka atoke tumboni mwa mamaye Sekai.

Aidha makwati anasikitika baada ya kuletewa taarifa kuwa mtoto 

aliyezaliwa ni sope anasema.....hilositalielewa......itakuwaje....aliuliza 

maswali mengi (uk 12).Bila ngozi?,Sope?ni nini ulichokileta hapa 

kwetu?maswali haya yanaonyesha

namna walemavu 

wasivyothaminiwa.Suala hili lilimsononesha sana Sekai inaonyesha 

dhahiri mtoto sope katika jamii ya Makwati hakustahili kuishi.

DHAMIRA NDOGO NDOGO

1. MAPENZI 

Mwandishi anaonyesha mapenzi katika sura mbili tofauti yale ya 

dhati na ya uongo.Mapenzi ya dhati hayachagui hali wala mali pia 

kabila dini wala rangi.Kila mtu ana haki ya kupendwa na kupenda ,

 Mapenzi ya dhati kati ya Sekai na mwanae ,Sekai alikuwa 

radhi auawe ilimradi furaha yake itimie ya kubaki na mwanawe 

sope,hakuogopa kufa alimlinda takadini na kuamua atoroke 

baada ya makwati kuruhusu wazee wamwangamize 

 Mapenzi ya dhati kati ya Sekai na Tendaihawa ni marafiki 

wa kweli walifarijiana baada ya kuelezana matatizo yao,Tendai 

mke mdogo wa mtemi masasa aliyelazimishwa kuolewa na mzee 

wa rika la baba yake.

 Mapenzi ya dhati kati yaMzee Chivero na Sekai,mzee 

Chivero alimpokea Sekai na mwanawe Takadini na 

kuwachukulia kama wanawe (familia yake)licha ya wanakijiji 

wengine kuwatenga 

Mapenzi ya dhati baina ya Takadini na Shingai ,Shingai 

alimpenda Takadini licha ya kuwa na ulemavu wa ngozi (sope)pia 

mlemavu wa mguu (alitembea kwa msaada wa gongo)kama anavyokiri 

mwenyewe “huyu ndiye mwanaume ninayetaka anioe”

Mapenzi ya uongo ni baina ya Makwati na Takadini ,Nhamo na 

Shangai ,Sekai na wake wenza isipokuwa Pindai.

2. NDOA ZA MITARA 

Mwandishi ameeleza athari za ndoa za mitara kuwa ni pamoja na 

chuki baina ya wanawake na hivyo kusababisha migogoro ndani ya 

familia.Mfano Sekai anasengenywa na wake wenza wake Dedirai,na 

Rumbidzai na kudai ni mchawi 

Aidha wake wa Mtemi Masasa wanamdharau Tendai na kuchukulia 

kama mtoto wao na si mke mwenzao kwa sababu ya umri wake 

mdogo.

3. MILA POTOFU

Dhamira hii imetazamwa katika sura tofauti kama vile:-

 Wazazi kuwachagulia watoto wao wenza (wake/waume)Tendai 

na Shingai wanalazimishwa kuolewa na watu wasiowataka,hii 

ni mila potofu zilizopitwa na wakati.

 Mauaji kwa walemavu ,mwandishi anaonyesha kuwa watu 

wenye ulemavu hawakustahili kuishi katika himaya ya akina 

Makwati na mtemi Masasa na ndiyo maana kuzaliwa na kuishi 

kwa Takadini kulileta mzozo.

4. NAFASI YA MWANAMKE 

Jamii nyingi za kiafrika zinamkandamiza mwanamke na kumfanya 

mtu duni katika Nyanja mbalimbali za maisha,kama ifuatavyo;

 Mwanamke hana maamuzi yake binafsi,watoto wa kike 

hawapati haki sawa na watoto wa kiume.mfano Tendai 

anaonekana kutofurahishwa na tendo la kuolewa na mume 

mwenye umri mkubwa (mzee Masasa)alisema “ni heshima 

kuwa mke wa mtemi mwenye nguvu kama Masasa lakini 

namchukulia kama baba yangu kuliko 

mumewangu”.......’’(uk 47)hapa inaonyesha mwanamke hana 

nafasi ya kuongea kama mtu mwingine.

 Mwanamke amechorwa kama chombo cha starehe,hili 

linaonyeshwa kwa mzee Makwati na Mtemi Masasa kuwa na 

wanawake wengi kwa ajili ya kujifurahisha na hili linajitokeza 

bayana pale(uk 40) aliletwa mtoto kumpa joto mzee angehisi 

msisimko wowote ule wa mapenzi.

 Mwanamke anachorwa kama mwanamapinduzi ,haya 

yanajionyesha wazi kwa Sekai na Shingai ni wanawake 

walioleta mabadiliko katika jamii.mfano Sekai alikuwa wa 

kwanza kuvunja mila na desturi kwa kukataa Takadini asiuawe 

na kuamua kutorokea kijiji cha jirani pia alileta mabdiliko 

akiwa uhamishoni 

Shingai naye mwanamapinduzi kwani alipingana na suala 

kuchaguliwa mchumba aliamini kuwa ndoa ya kweli inahusisha 

watu wawili waliopendana na waliochaguana alisema “ Si 

kwamba ninamchukia Nhamo ,la hasha isipokuwa sidhani

kama nitakuwa furaha ya kuishi naye”(UK 110)mwisho 

mwandishi anaonyesha Shingai ameolewa na Takadini na 

wamezaa mtoto asiye sope.

5. UMOJA NA MSHIKAMANO 

Umoja na mshikamano ni moja kati ya nguzo muhimu katika kuleta 

mabadiliko na ukombozi wa kiutamaduni,mshikamano mzuri 

ulionyeshwa na mzee Chivero,Tendai,mtemi Masasa ulisaidia 

kumlinda Takadini dhidi ya unyanyapaa na hatari ya kupoteza 

maisha katika mapambano yoyote yenye umoja na nguvu utengano ni 

udhaifu.

 

6. UJASIRI

Mwandishi ameonyesha kuwa Sekai ni mwanamke jasiri aliepambana 

kufa na kupona kumlinda mwanae Takadini dhidi ya mila na desturi 

za kikatili hatima yake kuleta ukombozi katika jamii.

 Shingai naye ni mwanamke aliyepambana na matatizo ya 

kuchaguliwa mchumba,mila zinazokandamiza wanawake.

7. SUALA LA MALEZI

Malezi ya watoto yanapaswa kusimamiwa kwa pamoja yaani baba 

na mama.Katika kitabu hiki malezi yanaonekana ya upande mmoja 

mfano Sekai ndio mlezi mkuu wa familia hususani malezi ya 

Takadini 

 Shingai naye anapata malezi kwa mama,shangazi na bibi hata 

anapokata shauri la kutorokea kwa Takadini ,anaulizwa kuwa 

ndivyo ulivyolelewa?mzee Nhariswa anampiga mkewe na 

kusema “umefanya nini wewe mwanamke tangu mwanao 

alivyopeleka maji kwa Sekai umefuatilia kujua

anachokifanya ...uliona dalili kwanini hukutafuta dawa?

UJUMBE 

 Walemavu wana haki sawa ya kuishi kama watu wengine hivyo 

wathaminiwe.

 Malezi yanahusisha pande zote mbili yaani baba na mama hivyo 

kila mmoja awajibike.

 Wanawake wawe na maamuzi katika jamii hiyo ili 

wasinyanyaswe 

 Ndoa nibaina ya watu wawili wapendanao hivyo haipaswi 

kuingiliwa na mtu yoyote

 Umoja na mshikamano ni jambo muhimu katika ukombozi wa

jamii yeyote ile.

MTAZAMO WA MWANDISHI 

Mwandishi ana mtazamo wa kiyakinifu,anaona kuwa matatizo 

yanayotokana na mila na desturi yanaweza kukataliwa na watu 

wengine kwa kuchukua hatua za kujikomboa kama alivyofanya Sekai 

na wenzake.

MSIMAMO WA MWANDISHI

Mwandishi ana msimamo wa kimapinduzi kwani ameeleza udhaifu wa

baadhi ya mila na desturi zinazokandamiza watu hivyo anataka jamii 

ijikomboe dhidi ya mila desturi hizo.

FALSAFA

Mwandishi anaamini kuwa binadamu wote ni sawa hata kama kuna 

tofauti za kimaumbile lakini kila mtu ana haki ya kuishi .

MIGOGORO 

Migogoro imejitokeza sehemu mbalimbali katika riwaya hii ya 

TAKADINI kama ifuatavyo;

 Mgogoro kati ya Makwati na Sekai,chanzo cha mgogoro huu ni 

(mila na imani potofu) baada ya Sekai kuzaa mtoto sope,mtoto 

huyo alipaswa auawe ,mwandishi anasema suala hili 

halikuungwa mkono na Sekai,suluhisho sekai aliamua 

kutoroka kijijini ili kunusuru maisha ya mtoto Takadini.

 Mgogoro wa Shingai na wazazi wake,Chanzo cha mgogoro huu 

ni mila potofu wa kuchaguliwa mchumba ambaye ni Nhamo 

ambapo wazazi walikasirika hata kumtolea maneno 

mabaya,suluhisho ni Shingai anaamua kutorokea kwa 

Takadini.

 Mgogoro kati ya Sekai na wake wenzake,chanzo cha mgogoro 

huu ni Makwati kuzidisha upendo kwa Sekai hivyo waliamini 

kuwa Sekai ni mchawi 

 Mgogoro wa nafsi huu unajitokezakwa Tendai ambaye aliozwa 

kwa mzee Masasa ambaye alikuwa na umri mkubwa 

 Mgogoro wa kijamii,chanzo cha mgogoro ni kuzaliwa mtoto 

mlemavu(sope)kulizuka mgogoro baina ya wanajamii ,wao 

walitaka Sekai na mtoto wake wafukuzwe.

FANI 

MUUNDO 

Mwandishi ametumia muundo wa msago (moja kwa moja).Mwandishi 

ameanza mwanzo kuonyesha mimba ya Sekai ambayo inazua chuki 

kwa wake wenza pia anapozaa mtoto wa kiume (sope)

 Sekai anaamua kutoroka ili kuokoa maisha ya mtoto,anaishi 

ugenini siku nyingi hata sope anakuwa mkubwa na kupata mke 

na mwisho kabisa mwandishi anaonyesha Sekai akipanga 

kurudi kwao.

MTINDO 

Mwandishi anatumia mtindo wa masimulizi vilevile kuna matumizi ya 

dayalojia (UK 4)Dadirai na Rumbidzai wanajibizana 

Je na yule mbuzi wako uliepewa na baba mzee Makwati amekupa 

watoto wangapi?

Tangu nimepata ni miaka miwili sasa na tayari ana watoto wawili 

nabado anatarajia mwingine.

Pia mwandishi ametumia nyimbo (UK 2)

Mashamba yote yamelimwa mbegu zote zimepandwa zimechipua na 

kumea,sisi watatu tumepata mavuno yetu.,Mheshimiwa wetu 

amemiliki mavuno kwa mikono yake halisi kutoka mashamba yetu yote 

lakini ni kipi alichoambulia kutoka ardhi ile isiyomea kitu?...........

MATUMIZI YA LUGHA 

Mwandishi ametumia lugha rahisi inayotumika kwa watu wengi,pia 

ametumia tamathali za semi,nahau,misemo na mbinu nyingi za 

kisanaa.

MISEMO NA NAHAU 

Misemo na nahau imetumika katika riwaya hii ili kuipamba kazi yake 

 “Habari njema kuchechemea kwa mguu mmoja lakini mbaya 

kukimbia kama sungura.Msemo huu unamaanisha kwamba 

habari njema hazienei haraka ila mbaya huenea haraka sana 

Pia kuna misemo mingi kama 

 Pokea upewacho 

 Maosha ni matamu

 Kanga hawezi kutua kwenye bua la mtama 

 Mume ni kiungo kwa mwanamke 

TAMATHALI ZA SEMI 

Tashibiha

Matumizi ya tashibiha yamejitokeza sehemu mbalimbali 

 Giza jepesi lilibakia ukutani kama mgeni asiyekaribishwa na 

asiyetaka kuondoka 

 Muda huenda polepole sana mithili ya mwendo wa kakakuona 

(UK 6)

Tashihisi

Mwandishi wa riwaya ya Takadini ametumia tashihisi sehemu 

mbalimbal; kama vile‟

 Ubongo wake uliathiriwa kwa mawazo yaliofukuza usingizi wake

 Fikra zilizopingana zilijichomeka katika nafsi yake 

 Mwanga wa jua ungaavu za novemba uliingia ndani na 

kulifukuza giza totoro.

Dhihaka

Mwandishi ametumia tamathali iliyoonyesha dharau na yenye lengo 

la kumweka mtu katika hali duni kupita kiasi lakini kwa mbinu ya 

mafumbo (uk 2)

 “Naamini ulichobeba sasa ni mtoto na si dubwasha”

Haya maneno yalimlenga Sekai kwakuwa siku zote waliamini hazai 

Tafsida

Mwandishi ametumia tamathali hii kufichaukali wa maneno (uk 83)

 Akashambulia hata sehemu za siri (UK 17)walifanya tendo la 

ndoa 

 Akajivuta karibu zaidi naye chini ya guza hawakuzungumza 

wakafanya kile ambacho kilitokea kwa asili ya maumbile 

,wakakata kiu ya hisia zilizowavuta pamoja miezi mingi (uk 117)

Takriri

 Wewe ni sope,sope,sope 

 Najua ,najua (UK 79)

Mdokezo

 Siku moja sijui lini ....lakini hivi (UK 75)

 Sukuma mara moja tena ....(UK 125) 

 Mtu mzima kama watu wengine na ameoa 

WAHUSIKA 

Takadini

 Huyu ndiye mhusika mkuu wa riwaya hii 

 Ni mtoto wa Sekai 

 Ni mlemavu wa mguu na ngozi (zeruzeru )

 Kijana wa kiume 

 Ni mchapakazi na anayependa kujituma 

 Ni mtiifu 

 Ni jasiri 

 Ni mwathirika wa mila na desturi mbaya au zilizopitwa na 

wakati 

 Anafaa kuigwa na jamii 

Sekai

 Ni mhisika mkuu 

 Ni mama yake Takadini 

 Ni mke wa kwanza wa Makwati 

 Mwanamapinduzi 

 Mwathirika wa mila na desturi zilizopitwa na wakati 

 Jasiri 

 Ni mwenye huruma 

 Ni mwenye upendo 

Makwati

Mume wa Sekai 

Baba wa Takadini 

Ni mkali 

Anapendana na mke wake 

Anashiriki mila za kale 

Chivero

Ni mzee wa makamo 

Ni mganga wa kienyeji 

Mwenye upendo 

Mwenye huruma

Ni mshauri mkuu wa Mtemi Masasa 

Mpenda mabadiliko 

Alimpokea Sekai na Takadini 

Mtemi masasa 

Mzee wa makamo 

Mtemi wa kijiji 

Mwenye heshima 

Ni mpole 

Mwenye huruma 

Mwenye wake wanne

Shingai 

Ni binti wa mzee Nhasriswa

Mke wa takadini 

Ni jasiri 

Mwanamapinduzi 

Ni msichana mwenye msimamo 

Mwenye mapenzi ya kweli na takadini 

Mpenda mabadiliko 

Ana huruma 

Anafaa kuigwa 

Tendai

Mke mdogo wa mzee Masasa 

Ni mke mkarimu 

Mwanamapinduzi 

Ni mpole

Rafiki kipenzi wa Sekai 

.

Dadirai

Mke wa tatu wa Makwati 

Ni mwenye roho mbaya 

Mpenda majanga

Ana wivu 

Ana mawazo potofu

MANDHARI

Mwandishi ametumia mandhari ya kijijini.Mandhari hii inawakilisha 

vijiji mbalimbali hapa Tanzania na Bara la Afrika.Kwa ujumla mahala 

ambapo hakuna elimu kuhusu ulemavu wa ngozi haijaeleweka vema 

au hakuna kabisa.Pia vijiji ambavyo huduma kama shule hakuna

JINA LA KITABU 

TAKADINI linasanifu yaliyomo kuwa kuna neno TAKADINI lina maana 

ya sisi tumefanya nini?Swali ambalo wahusika wengi wanajiuliza 

mfana Sekai na wanawake wasiozaa na hata vijana au watu wenye 

ulemavu.

WATOTO WA MAMAN’TILIE

Mwandishi –EMMANUELI MBOGO

Wachapishaji : Heko Publishers

Mwaka : 2002

UTANGULIZI 

“WATOTO WA MAMAN’TILIE”ni riwaya inayochambua kwa kina adha 

wanazozipata akina maman‟tilie.Hawa wakina mama wametapakaa 

mjini wakifanya biashara za kuuza vyakula ili kutafuta chochote cha 

kuweza kutunza familia zao.

Mwandishi anatueleza kuwa wakina mama hawa wanaishi maisha 

magumu,watoto wao ambao wangewasaidia hapo mbeleni hawapati 

elimu kutokana na kukosa mahitaji muhumu ya shule.Matokeo yake 

wanajiingiza kwenye vitendo viovu ikiwa ni pamoja na matumizi ya 

dawa za kulevya,wizi na biashara za madawa ya kulevya.

MAUDHUI 

DHAMIRA KUU; UMASIKINI

Hili ni suala ambalo limeongelewa kwa kiasi kikubwa katika riwaya 

hii,takribani wahusika wote wameonekana wakiandamwa na 

umasikini.Kazi zao ni za kijungujiko(ndogondogo)kiasi ambacho 

hakiwezi kuwapatia kipato cha kumudu maisha yao.

 Mfano katika familia ya MAMA NTILIE ,mwandishi anasema 

maisha hayaendi bila mama ntilie kwenda kufanya biashara katika 

genge la Urafiki ,kilichopatikana kinaishia tumboni.

Ni umasikini huu ndio unawakatili kulwa na doto ,watoto mapacha 

walioachwa yatima baada ya mama yao kufariki .Hata hivyo Doto na 

Dani wanajiingiza katika ujambazi hatimaye wanapigwa risasi na 

kufa.

DHAMIRA NDOGONDOGO

1. Suala la Malezi

Mwandishi amejadili

suala hili kwa kuwatumia 

Musa,Doto,Kulwa,Peter na Zittaanaonyesha umuhimu wa wazazi wote 

wawili katika malezi.Mfano Musa na Dani wamelelewa na mama tu 

bila baba hali kadhalika kwa Kulwa na Doto ambao hawakuwa na 

wazazi wote wawili.Hali hii pia inaonekana kwa akina Peter na Zitta 

ambao hawakupata malezi ya kutosha kutoka kwa baba kwani 

ambapo alikuwa anaondoka asubuhi kwenda kwenye pombe na 

kurudi usiku sana jambo ambalo limechangia kutoweza kutoa 

mahitaji muhimu kwa familia yake.

2. Ulevi

Mwandishi amemtumia mzee Lomolomo ambaye alikuwa mlevi wa 

gongo tangu alipoachishwa kazi kule bandarini.Mzee huyo alikuwa 

akinywa pombe bila kufanya kazi yoyote ya kumletea kipato bali 

akiamka asubuhi anakwenda kwenye vilabu vya pombe na kurudi 

usiku akiwa amelewa .Ulevi wa namna hii huchangia umasikini 

katika jamii.

3. Mapenzi 

Katika tamthiliya hii mapenzi yamejitokeza katika pande mbili yaani 

yale ya kweli na yale ya uongo 

 Mhusika Peter ambaye alionyesha mapenzi ya kweli kwa 

Kulwa na pamoja na misukosuko aliyoipata kutoka kwa dada 

yake Zitta.Peter anaonekana hakuwa na msaada .Peter 

anasema “Tungoje mama arudi lakini siwezi .....hatuwezi 

kumfukuza tutamwacha ateseke huko mitaani”

 Maman‟tilie anaonekana kuwa na mapenzi ya kweli kwa 

mumewe kwani pamoja na kwamba alikuwa mlevi wa 

kupindukia lakini bado aliweza kumfungulia mlango usiku 

aliporudi na kumpa chakula

 Kwa upande mwingine mzee Lomolomo hakuwa na mapenzi ya 

kweli kwa mkewe na familia yote kwa ujumla kwani hakutoa 

mahitaji yoyote kama baba wa familia bali alijali pombe tu.

4  Suala la Elimu 

Elimu ni suala la muhimu sana kwa taifa lolote lile lenye mipango 

endelevu.Mwandishi anatueleza kwamba Peter alipenda sana kusoma 

shule hata baada ya kufukuzwa shule kwa kukosa ada na sare lakini 

jitihada hizo ziligonga mwamba na hivyo ndoto zake hazikutimia 

sababu ya umasikini.

4. Nafasi ya Mwanamke katika jamii

Katika riwaya hii mwandishi amemchora mwanamke katika nafasi 

tofauti tofauti kama ifuatavyo;

 Mwanamke amechorwa kama mhimili wa kiuchumi na kijamii 

katika jamii,mfano mamantiliye ameonyeshwa akijishughulisha 

katika biashara ndogondogo kama vile uuzaji wa vyakula na

vinywaji baridi ili kuweza kukidhi mahitaji ya familia yake, 

mwandishi anasema kila kukicha maman‟tilie na Zitta 

wanachukua maharage,unga sufuria na kuni hadi kiwanda cha 

Urafiki kwa ajili ya kazi na kurudi hadi jioni 

 Mwanamke amechorwa kama mwenye mapenzi ya dhati,mfano 

maman‟tilie alimhurumia mumewe wakati akirudi amelewa 

pamoja na kwamba mlevi kupindukia lakini alimfungulia 

mlango na kumpa chakula.

 Mwanamke amechorwa kama mwenye upendo,huruma na roho 

ya kutoa msaada.Wanawake watatu wametumiwa na 

mwandishi kujadili suala hili,mmoja wapo ni Jane rafiki yake 

na Mama Kulwa huyu aliwahurumia watoto wa marehemu 

rafiki yake akawatunza hadi naye alipofariki.

Mwingine ni kula aliyemhurumia Peter wakati Doto alipompiga kule

kwenye jaa la taka bila sababu.

 Pia Zenabu aliyempa Peter chai na kipande cha mhogo baada ya 

kuhisi Peter alikuwa na njaa.

5. Wizi,Ujambazina Biasharaya Madawa ya Kulevya

Vitendo hivi vimeonyeshwa na mwandishi kwa kutumia wahusika 

Dani,Kulwa na Doto ambao walijiingiza katika wizi na ujambazi baada 

ya kukumbwa na umasikini, waliendakuvunja duka la Mhindi 

matokeo yake Dani na Doto wanapoteza maisha kwa kupigwa risasi 

na mlinzi wa duka hilo.

Kwa upande mwingine Musa baada ya kufukuzwa shule kwa kukosa 

ada na sare anaamua kutorudi tena shuleni na hivyo anajiingiza 

katika biashara ya madawa ya kulevya tena anamshawishi na Peter 

kushirikiana naye hatimaye wanakamatwa na polisi na kuishia jela.

MIGOGORO

 Mgogoro kati ya Peter na Doto chanzo ni Doto kumpiga Peter na 

kumfukuza alipokwenda kutafuta riziki kule jalalani,suluhisho

ni Kulwa kumuonyesha kaka yake kwamba hakufurahishwa na 

kitendo cha yeye kumpiga na kumfukuza Peter.

 Mgogoro kati ya Zita na Kulwa ,chanzo ni Kulwa kwenda kukaa 

kwa akina Zita na Peter suluhisho ni Peter kuingilia kati na 

kumueleza Zita habari za yeye kuhusiana na Kulwa.

 Mgogora wa nafsi,Kulwa ameonyesha akiwa anawaza juu ya 

maisha yake ya shida na jinsi alivyokosa mapenzi ya wazazi,hii 

ni baada ya Kulwa kuwaona watoto wawili wadogo 

wakiongozana na mama yao na kila mmoja akieleza anachotaka 

mama amnunulie mwandishi anasema Kulwa alifumbua macho 

moyo wake ukitoa chozi nafsi yake ikimsimanga na kumuuliza 

mama yuko wapi?vicheko na tabasamu zao ziko wapi?alikaa 

pale kwa muda.

MTAZAMO /FALSAFA

Mwandishi ana mtazamo wa kiyakinifu,ana upeo mpana wa kuangalia 

mambo mfano halidhiki na hali walizonazo wakina mama hapa nchini 

ambapo wanahangaika usiku na mchana kufanya biashara 

ndogondogo ili kutunza familia zao.

UJUMBE

 Uhalifu haulipi mema hivyo mtu anayetenda uhalifu hata kama 

kuna matatizo yanayomchochea kufanya hivyo mwisho wake 

hauwezi kuwa mzuri ndivyo ulivyotokea kwa wahusika 

Dani,Doto,Peter na Musa wakati Dani na Doto wanapoteza 

maisha kwa ujambazi Musa na Peter wanaishia jela 

 Wakina maman‟tilie wanakazi kubwa ya kulea familia hivyo 

jamii lazima iwasaidie kubeba mzigo huo 

 Ni muhimu wazazi wahusike katika malezi ya watoto wao 

 Ulevi si kitu kizuri hivyo jamii inayohitaji maendeleo ni lazima 

kupiga vita ulevi.

FANI 

WAHUSIKA

WAHUSIKA WAKUU

Maman’tilie(mama zita)

Ni mke wa mzee Lomolomo

Mama mzazi wa Zita na Peter 

Anajihusisha na biashara ya kuuza chakula katika genge 

la urafiki.

Mzee Lomolomo

Mume wa mama Zita

Baba yao Zita na Peter

Alikuwa mfanyakazi wa bandari kabla ya kufukuzwa kazi 

kutokana na ulevi 

Ni mlevi wa mataputapu na gongo.

Peter

Ni mtoto wa kiume wa maman‟tilie

Alikuwa mwanafunzi wa shule ya msingi Mapepele kabla ya 

kufukuzwa shule na mwalimu Chikoya kwa kukosa ada na sare

Anapenda kusoma na alihangaika kupata ada na sare ili arudi 

shuleni lakini hakufanikiwa 

Aligeuza jaa kuwa sehemu yake ya kupa riziki 

Ni mwenye kulipa fadhila

Mwishowe alikamatwa pamoja na Musa na Kulwa kwa 

kuhusika katika biashara haramu ya madawa ya kulevya.

Zita

Ni mtoto mwingine wa mzee Lomolomo 

Kama kaka yake naye alifukuzwa shule kwa kukosa sare na 

ada

Anashirikiana na mama yake kuuza chakula katika genge la 

urafiki 

Aling‟atwa na mbwa lakini hakupata matibabu yoyote jambo

 

lililopelekea kifo chake.

WAHUSIKA WENGINE

Mwalimu Chikoya

 Ni mwalimu mkuu wa shule ya Nkurumla

 Aliwafukuza wanafunzi wake wote kwa kukosa ada na sare za 

shule

Kulwa na Doto 

 Watoto mapacha ambao hawakumjua baba yao

 Waliishi kisutu kwenye banda chakavu(mbavu za mbwa)

 Wana bahati mbaya kwani mama yao alifariki wakiwa wadogo

 Maisha yao ya dhiki kwani waliishi kwa kutegemea dampo

 Doto anajiingiza katika vitendo vya ujambazi na kupoteza 

maisha kwa kupigwa risasi 

 Kulwa anakwenda kuishi kwa maman‟tilie na hata hivyo 

anaishia jela baada ya kukutwa nyumbani kwa Musa ambaye 

alikuwa anfanya biashara ya madawa ya kulevya.

Zenabu

Ni msichana ambaye ni rafiki na jirani wa maman‟tilie

Ni mfanyakazi wa klabu ya pombe panapoitwa “Kilale bar”

Ana roho nzuri kwani alikuwa anawahurumia watoto wa 

maman‟tilie

Ni yeye aliyekodi taksi kumpeleka Zita hospitali ya Muhimbili 

baada ya kuzidiwa.

Musa

 Ni mmoja wa wanajamii waliofukuzwa shule ya msingi 

Nkurumla kwa kukosa ada na sare 

 Naye hamjui baba yake amelelewa na mama tu 

 Hapendi shule kwani anaona inapoteza muda

 Anamshawishi Peter aingie kwenye biashara ya madawa ya 

kulevya mwishowe wanaishia jela.

Muundo

riwaya ya maman‟tilie ina muundo “rukia”kwani mwandishi 

anatuonyesha kisa Fulani kisha anarukia kisa kingine kile cha 

kwanza kabla hajakimalizia,mfano katika sura ya tatu mwandishi 

anatuelezaugeni wa mjomba aliyeleta taarifa/habari za ugonjwa wa 

mama yake maman‟tilie,anatuonyesha maman‟tilie anavyoondoka 

kwenda Matombo kumuona mama yake kisha anarudisha na kueleza 

habari za kuzaliwa na kukua kwa Kulwa na Doto

Riwaya hii ina sura tano zenye vijisehemu vidogovidogo.

Mtindo

Mwandishi ametumia nafsi ya tatu umoja na wingi pia matumizi ya 

nafsi ya kwanza naya pili katika vipengele vichache na ametumia 

dayalojia(UK 86na 87)

Anatumia mtindo wa fasihi simulizi ambao umetokana na matumizi 

ya nyimbo,mfano wimbo ulioimbwa na mzee Lomolomo wakati 

anarudi kutoka kwenye pombe na wimbo ulioimbwa na watu wa 

mdundiko(UK 9)

Mwandishi ametumia mtindo wa kuchanganya lugha ya kiswahili na 

kiingereza “empire” “chloroguinea” “those wine”, “queen Elizabeth”.

Matumizi ya Lugha

 Tamathali za Semi 

Tashibiha

 .....akamshika mumewe kwa mko mmoja kama bua (ni maneno 

ya mwandishi jinsi maman‟tilie alivyomshika mumewe)

 Mate yenye harufu kali ya gongo yalimtoka mdomoni kama 

cheche za moto.Mwandishi anaeleza mate yaliyomtoka 

Lomolomo mdomoni wakati aliporudi nyumbani akiwa amelewa 

 Akaanguka chini kama mgonjwa maman‟tilie alimwachia 

mumewe naye akaanguka chini 

 Hizo nywele zimekuwa kama kinda la ndege 

 Aliona ile miguu iliyopekupeku yenye ngozi ya mamba

 Mikono yake ilifanya kazi kama mashine

 Baridi ilipenya ngozini kama msumari

 Mdomo wake ulikaa kama bakuli la pombe 

 Mate yake yalisafiri na kutua kama roketi na kutua kwenye 

sikio la Peter pale chini 

 Aliinamisha shingo nayo ikapinda kama tawi la mforosadi

 Maumivu makali yalisambaa kama cheche

 Moyo ukamerimerima kama donge la barafu

 Zita alianguka chini kama gunia.

Tashihisi

“.......Miguuni alivaa raba zilizochakaa kwa huzuni.

mwandishi anaeleza raba aluzokuwa amevaa Dani 

zilivyochakaa 

Koo lilimsaliti ,mwandishi ameeleza pale Kulwa alipotaka 

kulia kwa sauti

Alirudisha kamasi ndani zikakataa

Harufu ile ilimvaa,mwandishi ameeleza harufu aliyoisikia 

Kulwa alipoingia ndani

Alisukuma mlango nao ukamwitikia labeka.

Takriri

 “Nakuacha,nakuacha maman‟tilie alimwambia Lomolomo 

wakati anamuinua aingie ndani (UK 12)

 “Baba,baba,amka baba Kulwa alimuita mzee Lomolomo baada 

ya kuona haamki (UK 91)

 Twende,twende maman‟tilie alimwambia mzee Lomolomo wakati 

aliporudi kwenye pombe akiwa amelewa

 Kukuru,kakara,kukuru,kakara wakati Zita na Peter 

wanapigana (UK 61)

 Nivione ,nivione nivione vinafanya kazi gani ?Zita alimwambia 

Peter alipomuomba pesa za kumnunulia Kulwa dawa ya 

vidonda.

TANAKALI SAUTI

 “Fyzoooio”dereva wa land river alifyonza baada ya kukwarua 

mkia wa mbwa aliyemuumiza Zita

 Alikohoa ukolio,oklio Lomolomo alikohoa wakati mkewe 

anamsaidia aingie ndani 

 Peter aliitikia salamu hizo za ukarimu kwa kupiga chafya mbili 

tatu.tcha,tcha,tcha

 Paa,paa,paa bastola ililia wakati Doto na Dani walipopigwa 

risasi walipokwenda kuiba kwenye duka la themfula

Nahau

 “Kupiga usingizi”mlinzi Simango alikuwa amelala 

Mdokezo

 “Una.....una......”

 We maazita.......una......una(Lomolomo alipotaka kuongea 

na mama Zita)

UJENZI WA TASWIRA

Mwandishi ametumia taswira za aina mbili 

 Taswira zinazoonekana

 Taswira za hisi

 Taswira zinazoonekana zimetumika pale mwandishi pale 

anapotumia mbwa mweusi mwenye mkia mweupe 

aliyemuumiza Zita na kusababisha mauti yake.

 Pia hii inasawiri barabara mazingira ya uswahilini ambako 

mbwa,mifupa na uchafu mwingi hutupwa ovyoovyo

 Taswira hisi ni pale mwandishi anaposema “hatua chache 

mbele yake sufuria ,vikombe na vyombo vingine aliona nzi 

wakirukaruka juu ya vyombo vile vichafu”

Msomaji anaposoma sehemu hii anahisi kichefuchefu kwani msomaji 

atapata picha ya mazingira halisi waishio wakina 

maman‟tilie

MANDHARI

Mwandishi ametumia mandhari ya mjinikatika jiji la Dar-es-salaam.

.Hii inathibitishwa na majina ya maneno kama Kisutu,Kiwanda cha 

Urafiki,Manzese,dampo la Tabata

JINA LA KITABU

WATOTO WA MAMAN‟TILIE kama ilivyo jina la riwaya linasadifu 

yaliyomo kwani mwandishi amejaribu kueleza jinsi wazazi hawa 

wanavyoishi maisha ya shida wao na watoto wao